Jednym z elementów projektu „Łemkowyna-Łem” w edycji 2020 jest wystawa fotografii z kolekcji Rodziny Wenhrynowiczów i Archiwum Nowicy-Przysłup. Dzisiaj chcemy zapoznać Państwa z wybranymi fotografiami Archiwum Nowicy-Przysłup. Archiwalia prezentowane były w przestrzeni wiejskiej świetlicy w Nowicy.
Nowica wraz z będącym kiedyś osobną wsią – przysiółkiem Przysłup – jest niewielką miejscowością, położoną na stoku Magury Małastowskiej w Beskidzie Niskim (gmina Uście Gorlickie, powiat gorlicki, woj. małopolskie). Znajduje się na ziemiach zaliczanych do tzw. Łemkowszczyzny, rozciągającej się wydłużonym klinem po obu stronach Karpat od Osławy i Laborca na wschodzie po Poprad na zachodzie (Reinfuss 1990: 6).
Pierwszy znany dokument mówiący o istnieniu Nowicy pochodzi z 1512 r. i związany jest z wykupieniem sołectwa w Jodłowej przez ówczesnego właściciela Nowicy Jana Gładysza (Wójcik 1948: 52). Zarówno Nowica jaki obecny przysiółek Przysłup powstały niezależnie od siebie i należały do różnych właścicieli.
Tak w Nowicy jak i w Przysłupiu od pokoleń wyrabia się drobne wyroby z drewna z czego wioski słyną nie tylko na całą okolicę ale i znacznie dalej. Kiedy pojawiło się łyżkarstwo w ponad pięćsetletniej burzliwej historii Nowicy – niewiadomo. We wspomnieniach Seweryna Udzieli – znanego etnografa, wizytatora szkolnych placówek na Łemkowszczyźnie w drugiej połowie XIX w. – znajdują się relacje dotyczące między innymi łyżkarstwa. Około 1872 r. Udziela notuje:
Jest w powiecie Gorlickim wieś Nowica, do której prowadzi z miasta jedyna droga przez szczyt stożkowaty wysokiej góry, Magóry Nowickiej. […] wjechał inspektor na lustrację szkoły […] napotkany proboszcz wskazał, gdzie szkoła. Była to chyża taka, jak inne, z kupą nawozu od drogi obok wyjścia. […] Bocznemi drzwiami wszedł nauczyciel, przypominający z pierwszego wejrzenia Robinsona na odludnej wyspie, takie dziwaczne, niezgrabne miał ubranie na sobie. Ha, z góralskiego, grubego sukna sam sobie je skroił i sam uszył, bo nie miał czem opłacić krawca […]. Z klasy wchodziło się bocznemi drzwiami wprost do kuchni, która była zarazem mieszkaniem rodziny nauczycielskiej […] nędza wyglądała z każdego kąta. […] Żona z płaczem prosiła, aby ich stamtąd przenieść, bo tu z głodu zginą. Płaca mała, trzeba koniecznie dorobić. W Nowicy cała ludność trudni się wyrobem łyżek drewnianych, więc mąż nauczył się i robi łyżki, ale ładniejsze, na plebanie, robi też formy do wyciskania kwiatów na maśle, stawianem na stół, robi ładne fajeczki, ale najwięcej przynosi mu wyrób korytek drewnianych na bruska do ostrzenia noży, które wysyła na targi; rocznie wyrabia ich około pięćdziesięciu (Udziela 1934: 39-40).
Szkoła, o której pisze Udziela to wspomniana współczesna świetlica wiejska, która przez szereg lat pełniła funkcje oświatowe. Budynek przeszedł kilka lat temu gruntowny remont – na próżno teraz szukać w nim śladów dawnego zgiełku, sprzetów czy…zapachów. W mniej i bardziej odległy świat dawnej Łemkowszczyzny (a i łyżkarstwa) wprowadza nas omawiana wystawa, na której jej kuratorka Regina Pazdur zestawiła ze sobą fotografie amatorskie i profesjonalne. Te pierwsze zostały pozyskane przez nią do Archiwum prowadzonego przez Fundację „Memo” dzięki etnograficznym badaniom terenowym trwającym od dłuższego czasu we wsi Nowica i Przysłup. Samo Archiwum powstało w 2016 r. i do dziś nieprzerwanie gromadzi pamiątki z przeszłości w postaci fotografii, dokumentów, wspomnień, nagrań audio i video. Część zgromadzonych archiwaliów odnaleziono dzięki kwerendom muzealnym i bibliotecznym. Z kolei fotografie profesjonalne zostały wokonane w latach 80 i 90 XX w. przez Stanisława Cioka, który przekazał je do Archiwum.
Zachęcamy Państwa do zapoznania się z dokumentacją fotograficzną z wystawy.
Reinfuss Roman, 1990, Śladami Łemków, Warszawa: Wydawnictwo PTTK Kraj.
Udziela Seweryn, 1934, Ziemia łemkowska przed półwieczem. Zapiski i wspomnienia z lat 1888 – 1893, Lwów: Nakładem Towarzystwa Ludoznawczego)
Wójcik Adam, 1948, Gładysze pionierzy osadnictwa na Pogórzu, Gorlice: Komitet Regionalny.
R.P.
